Η Πλατωνική Θεωρία των Ιδεών

Για τον Πλάτωνα υπάρχουν τα διάφορα αντικείμενα, οι διάφορες έννοιες, όπως φαίνονται σε μας μέσα από τις αισθήσεις. Αυτό που αντιλαμβάνονται οι αισθήσεις δεν είναι παρά το ατελές απεικόνισμα (το φαίνεσθαι) της αρχικής Ιδέας (το εἶναι) του συγκεκριμένου πράγματος, της συγκεκριμένης έννοιας στην αρχετυπική του διάσταση. 

Theory of Forms

Για τον Πλάτωνα ο κόσμος που ζούμε και τον νιώθουμε τόσο αληθινό, όσα βλέπουμε ή αντιλαμβανόμαστε γύρω μας δεν είναι παρά παροδικό ομοίωμα του αληθινού κόσμου που δεν είναι άλλος από τον κόσμο των Ιδεών, δεν είναι παρά θολά απεικάσματα, ατελείς απεικονίσεις, θολά αντίγραφα του νοητού κόσμου που τον κατοικούν αποκλειστικά θείες οντότητες και ιδέες. 

Οι ιδέες για τον Πλάτωνα δεν είναι νοήματα, αλλά πραγματικότητες (τά ὄντως ὄντα). Οι Ιδέες αποτελούν έναν αιώνιο και αμετάβλητο κόσμο, που υπάρχει για τον εαυτό του και που μόνο με τη νόηση γίνεται αντιληπτός. Υπάρχουν ιδέες για όλα όσα βάζει ο νους. Όχι μόνο για τα ευγενή και σημαντικά πράγματα, αλλά και για τα ευτελή, ακόμα και για αυτά που χαρακτηρίζουμε παρακατιανά. Για τον Πλάτωνα οι ιδέες ανήκουν σε ένα νοητό κόσμο. Αυτόν τον κόσμο με όλα όσα ανήκουν σ’ αυτόν, τα ὄντως ὄντα, θεϊκά και νοητά, υπερουράνια και υποχθόνια, ο Πλάτωνας τον θεωρεί έναν υπαρκτό κόσμο και θεωρεί ότι καθετί έξω από αυτόν δεν είναι ὄντως ὄν και ότι απλά συμμετέχει σ’ ένα βαθμό ύπαρξης. Όταν ο Πλάτωνας αναγνωρίζει τις νοητές ιδέες ως αληθινές και ως αυθεντικά πρότυπα όλων των αξιών, των αρετών, των θαυμαστών πράξεων και των εμπνευσμένων δημιουργημάτων, εννοεί ότι έξω από τις ιδέες πουθενά αλλού δεν υπάρχουν αυτά αληθινά. Παρόμοιες ιδιότητες, αρετές, ανώτερα γνωρίσματα μπορεί να παρουσιάζονται στο καθετί που δεν είναι ιδέα, όμως αληθινά δεν του ανήκουν. Προέρχονται από το ότι αυτό μετέχει απλώς σε κάποιες ιδιότητες των ιδεών και δέχεται το αντικαθρέφτισμά τους.

   Σ’ αυτή τους την καθαρή αυτοΰπαρξη οι ιδέες βρίσκονται σ’ ένα υπερουράνιο τόπο («πάνω από τον ουρανό»), όπου οι ψυχές τις αντίκρισαν στην προΰπαρξη τους. Μόνο η ψυχή ζει και στον έναν κόσμο (τον κόσμο των ιδεών) και στον άλλο (τον κόσμο των αισθητών πραγμάτων). Έρχεται εδώ, στο γήινο κόσμο για να διανύσει την εγκόσμια περιπέτειά της, ενώ από τη φύση της ανήκει στο υπερκόσμιο περιβάλλον των ιδεών. Κάθε μάθηση και γνώση είναι ανάμνηση. Η ψυχή δηλαδή βλέποντας τα αισθητά, τα γήινα όντα, θυμάται με τη νόηση τις ιδέες. Για τα γήινα, τα αντιληπτά με τις αισθήσεις είναι θολά είδωλα του φωτεινού κόσμου των ιδεών. Η ψυχή όταν ζούσε στον κόσμο των ιδεών γνώρισε την πραγματική ουσία των πραγμάτων (τά ὄντως ὄντα). Στο γήινο κόσμο με τις αισθήσεις ξαναθυμάται και αναγνωρίζει στα αισθητά τις ατελείς απεικονίσεις των αρχετυπικών εννοιών, που είναι οι ιδέες. Όλοι έχουν μέσα τους τη γνώση και την αλήθεια και αυτό που πρέπει να γίνει είναι να την ανακαλέσουν στη μνήμη τους. Έτσι η κατάκτηση της αλήθειας, της αληθινής γνώσης, γίνεται αυτό που ετυμολογικά προσημαίνει ως έννοια: α+λήθη, δηλαδή άρση της λήθης, ανάμνηση.

Οι ιδέες λοιπόν στην πλατωνική φιλοσοφία έχουν τριπλή λειτουργία:

α) οντολογική: παριστάνουν το πραγματικό είναι, το καθαυτό των όντων (την ουσία, το ὄντως ὄν). Κάθε όν είναι αυτό που είναι γιατί σ’ αυτό παρουσιάζεται μια ιδέα (παρουσία) είτε γιατί παίρνει μέρος σ’ αυτήν (μέθεξις, κοινωνία). Έτσι η ιδέα ενός πράγματος αποτελεί την αρχετυπική του, την τέλεια μορφή αυτού του πράγματος, είναι κάτι ενιαίο και αμετάβλητο, μια αρχετυπική σταθερά, σε αντίθεση με την πολλαπλή, ατελή και συνεχώς μεταβαλλόμενη γήινη απεικόνισή του.

β) τελολογική ή παραδειγματική: Καθετί που γίνεται σε ένα ον έχει το σκοπό του. Οι σκοποί αυτοί όμως μπορεί να βρίσκονται μόνο στην πραγματοποίηση εκείνων που η νόηση τα αναγνωρίζει για αμετάβλητα πρότυπα των όντων. Σαν τέτοιες οι ιδέες μοιάζουν με την ιδανική εικόνα που έχει μέσα στο κεφάλι του ο καλλιτέχνης και την οποία προσπαθεί να διαμορφώσει στην ύλη. Από αυτή την άποψη οι Ιδέες είναι αιτίες και ενέργειες που τα ανθρώπινα όντα τις κάνουν εκείνο είναι.

γ) λογική: οι ιδέες μας κάνουν ικανούς να βάλουμε τάξη στο χάος των καθέκαστα, να καταλάβουμε το όμοιο, να ξεχωρίσουμε το ανόμοιο, να νιώσουμε την ενότητα μέσα στην πολλαπλότητα.

Η πλατωνική Θεωρία των Ιδεών - Μέσα από το μαθηματικό στοχασμό

Η θεωρία των Ιδεών κατέχει κεντρική θέση μέσα στην πλατωνική φιλοσοφία. Είναι η κύρια ερμηνευτική θεωρία που ο Πλάτωνας προτείνει για την κατανόηση του σύμπαντος και τη θέση του ανθρώπου μέσα σ’ αυτό.

Σε κανένα έργο του Πλάτωνα δεν παρουσιάζεται αναλυτικά και με την απόλυτη δυνατή πληρότητα η θεωρία των Ιδεών. Διάσπαρτες πληροφορίες βρίσκουμε σε διάφορους διαλόγους της «μέσης» και της «ύστερης» περιόδου του έργου του. Προφανώς η πλήρης ανάπτυξή της γινόταν προφορικά, στα μαθήματα της Ακαδημίας.

Α. Τρεις τρόποι προσέγγισης της θεωρίας των ιδεών

1.     Μαθηματικός στοχασμός

2.     Προβληματισμός για το δίκαιο

3.     Εποπτεία του ωραίου

Α1. Μαθηματικός στοχασμός

Όταν κάνουμε μαθηματικά χρησιμοποιούμε αριθμούς, γεωμετρικά σχήματα και σύμβολα είτε τυπωμένα στο χαρτί είτε χαραγμένα σε κάποιο είδους πίνακα (οι αρχαίοι πολύ συχνά τα σχεδίαζαν σε πινακίδες ή στην άμμο).

Γνωρίζουμε πάντα ότι τα σχεδιασμένα σχήματα έχουν διάφορα μικρά ή μεγάλα ελαττώματα. Όμως δεν κοιτάμε αυτά. Μας ενδιαφέρουν οι ακριβείς ιδιότητες των σχημάτων, όπως τις έχουμε στο νου μας.

Γιατί μάταια, όσο τέλεια όργανα σχεδίασης και να διαθέταμε, θα μπορούσαμε να εξαλείψουμε τις ατέλειες των σχεδιασμένων σχημάτων. Ο κύκλος που σκεφτόμαστε είναι τέλειος, οι ευθείες γραμμές που χαράζουμε έχουν το ίδιο πάχος και εκτείνονται στο άπειρο, τα τρίγωνα έχουν άθροισμα γωνιών ίσων με δύο ορθές, τα στερεά είναι άυλα και δίχως βάρος. Σχήματα και σώματα με τέτοιες ιδιότητες δεν υπάρχουν πουθενά στον κόσμο γύρω μας, ούτε και διαθέτουμε τρόπους για την άψογη κατασκευή τους.

Γνωρίζουμε ότι αριθμοί που παριστάνονται στα βιβλία ή σημειώνονται στο χαρτί δεν είναι παρά σύμβολα και απλώς σημαίνουν, παριστάνουν ή αντιπροσωπεύουν τα πρότυπά τους. Τα αυθεντικά πρότυπα των αριθμών, οι καθαυτό αριθμοί, και οι αυθεντικές μαθηματικές σχέσεις είναι στη σκέψη μας, όπως είναι και οι τέλειοι κύκλοι, οι τέλειες ευθείες και τα άλλα γεωμετρικά σχήματα στο νου μας. Κάθε σύμβολο που χρησιμοποιείται για κάθε μαθηματική σχέση και κάθε αριθμητικό ψηφίο (=, +, -, 2, 15 κοκ.) αναπαράγεται συνεχώς, γράφεται και διαγράφεται, απαλείφεται και επαναφέρεται άπειρες φορές. Αυτές δεν είναι παρά απλές, φθαρτές και πρόσκαιρες απεικονίσεις των αυθεντικών προτύπων. Το αυθεντικό πρότυπο είναι ένα, αναλλοίωτο και μοναδικό. Όσες φορές και αν σημειώσουμε το σύμβολο =, παριστάνουμε πάντοτε μια μοναδικά μαθηματική σχέση, την αυθεντική ισότητα. Ομοίως το 2 παριστάνει την αυθεντική δυάδα, το 10 την αυθεντική δυάδα.

Το ίδιο συμβαίνει και στον πρακτικό βίο. Οι κάθε είδους υλικές κατασκευές μας, έπιπλα, κτίρια, μηχανές και χιλιάδες άλλα τεχνήματα, που ασταμάτητα παράγουμε και καταστρέφουμε είναι μορφές υλοποίησης μαθηματικών δεδομένων. Η ευθυγράμμιση, η ορθή γωνία, η αμβλεία γωνία, η οξεία γωνία, η ισότητα μεγεθών, η αναλογία, η συμμετρία, οι παράλληλες γραμμές, οι επίπεδες επιφάνειες, τα κυκλικά και σφαιρικά σχήματα, οι απανταχού παρόντες γύρω μας τροχοί, μας προσφέρουν ένα πλήθος από φθαρτές, πρόσκαιρες και πάντα ατελείς  απεικονίσεις αυθεντικών και τέλειων μαθηματικών μορφών και σχέσεων.

Πολύ συχνά στην καθημερινότητά μας τυχαίνει το βλέμμα μας αυθόρμητα να ακολουθεί κάποια γραμμή μιας οροφής η μια γωνία μιας στέγης, εκεί που δύο επιφάνειες, επίπεδες υποτίθεται, συναντώνται και τέμνονται. Όμως καθόλου ο νους μας δε δυσκολεύεται να ανακαλύπτει, πέρα από τις ατέλειες που πάντα υπάρχουν σ’ αυτές τις τομές, την άψογη ευθεία τομή δύο επιπέδων της στερεομετρίας. Πόσες φορές δε σχηματίσαμε τη λύση ενός μαθηματικού προβλήματος στο μυαλό μας, πριν καταφύγουμε σε μολύβι και χαρτί.

Συμπέρασμα: τόσο από τη θεωρία όσο και από την καθημερινή πράξη αναγνωρίζουμε ότι πέρα από τα ορατά μαθηματικά σχήματα και σύμβολα υπάρχουν τα νοητά τους πρότυπα, που η σκέψη μας τα κατέχει αναλλοίωτα, και που δε δημιουργούνται ούτε φθείρονται. Αυτά τα αναλλοίωτα πρότυπα είναι οι πλατωνικές Ιδέες.

Η πλατωνική Θεωρία των Ιδεών - Μέσα από την εποπτεία του ωραίου

Γιατί όταν βλέπουμε ένα όμορφο πρόσωπο, ένα όμορφο σώμα νιώθουμε αυθόρμητο θαυμασμό και έχουμε την επιθυμία να το βλέπουμε και να το θαυμάζουμε;

Γιατί από την έλξη που ασκεί η σωματική ομορφιά μπορεί εντελώς φυσικά να γεννηθεί ο πόθος και για στενό προσωπικό δεσμό, για ερωτική σχέση;

Αλλά αυτός ο πόθος μπορεί να προέλθει μόνο από τη σωματική έλξη; ή και άλλα προσωπικά γνωρίσματα ενός ατόμου ενέχουν το στοιχείο του ωραίου και μπορούν να μας γοητεύουν, να εγείρουν μέσα μας τον πόθο; [π.χ. οι ωραίοι εκφραστικοί τρόποι ενός προσώπου –στοιχείο μη λεκτικής επικοινωνίας–, η ωραία σκέψη του κτλ.].

Πάντοτε ο θαυμασμός της ομορφιάς συνοδεύεται με τον ερωτικό πόθο;

Το βλέμμα μας έλκεται και θαυμάζει πολλά και διαφορετικά όμορφα πράγματα (ρούχα, παπούτσια, έπιπλα, κτίρια, αυτοκίνητα, κοσμήματα, πολύτιμες πέτρες κτλ.). Γιατί τα θαυμάζει και θέλει να τα αποκτήσει; Το κριτήριό του είναι η αίσθηση πολυτέλειας και πλούτου που αυτά μπορούν να προσφέρουν στην κοινωνική μας ζωή;

Γιατί είμαστε ευαίσθητοι και «απολαμβάνουμε» ένα ωραίο βιβλίο, μια ωραία ταινία, έναν ωραίο ζωγραφικό πίνακα, ένα ωραίο τραγούδι, καθετί που δημιουργείται από καλλιτεχνική έμπνευση και απευθύνεται στην ευαισθησία μας για το ωραίο και μας προσφέρεται για αισθητική (δηλαδή καλλιτεχνικής ποιότητας) συγκίνηση και απόλαυση;

 Το ωραίο είναι και αυτό ιδέα. Αλλά διαφοροποιείται σε κάτι από τις υπόλοιπες ιδέες. Η δική της παρουσία δε βρίσκει θέση στο μυαλό, όπως οι άλλες ιδέες, δεν εντοπίζεται στο νου και δεν αποδίδεται με έναν τυπικό ορισμό. Αγκαλιάζει όλη την ψυχή μας και μας εμπνέει την ολική εκείνη αίσθηση που είναι η χαρά της ομορφιάς, η απόλαυση του κάλλους.

Το ωραίο («τό καλόν»), η ιδέα της ομορφιάς («ἡ φύσις τοῦ κάλλους») είναι η πιο πλατωνική από όλες τις ιδέες. Και αυτή, όπως και οι άλλες ιδέες, είναι οντότητα υπεραισθητή. Αλλά η λάμψη της είναι τόσο διαπεραστική, που ακτινοβολεί μέχρι κάτω στον κόσμο των σωμάτων.  Τέτοια εξαίρεση αποτελεί η ιδέα του κάλλους, που μόνο ίσως η ιδέα του αγαθού την ξεπερνά, ώστε σε καμιά από τις άλλες ιδέες δε μετέχουν τόσα πολλά αντικείμενα, πνευματικά αλλά και αισθητά, από όλες τις βαθμίδες της ύπαρξης.

Έτσι τα πλούσια ίχνη που η αιώνια ιδέα του ωραίου εναποθέτει σε τόσα πολλά «ωραία», εγκόσμια και φθαρτά, ξυπνούν και στις πιο αδύνατες ψυχές τον πόθο για την ανάβαση στην υψηλή χώρα των ιδεών.

Η πλατωνική θεωρία των Ιδεών - Μέσα από τον προβληματισμό για το δίκαιο

Σήμερα, όταν μιλάμε για δίκαιο, στο νου μας έχουμε κανονικά το νόμο. Μια νομοθεσία είναι η ρητή και συγκεκριμένη διατύπωση (γραπτή ή προφορική) των κανόνων δικαίου. Υπάρχουν όμως πολλές νομοθεσίες, αλλά και κάθε νομοθεσία συνεχώς μεταβάλλεται. Οι διατάξεις μιας νομοθεσίας διαφέρουν πολλές φορές από τις διατάξεις μιας άλλης ή μπορεί, ακόμη, και να βρίσκονται σε αντίθεση. Τέτοιες διαφορές νομοθεσίας παρουσιάζονται συχνά από χώρα σε χώρα, ώστε κάτι που είναι άδικο στη μια να θεωρείται δίκαιο σε μια άλλη. Επομένως το δίκαιο δεν είναι οι νόμοι. Γιατί, αν δεχτούμε ότι είναι, τότε ποιες από αυτές τις διαφορετικές ή ασύμβατες νομικές διατάξεις αντιπροσωπεύουν τους κανόνες δικαίου;

Υπήρξαν και υπάρχουν χώρες με νομοθεσία τυραννική και άδικη. Υπήρξαν στους διάφορους λαούς –και μέχρι ένα βαθμό υπάρχουν μέχρι και σήμερα- νομοθεσίες αρχέγονες, πολιτισμένες, αυταρχικές ή πιο δημοκρατικές. Εξάλλου, κάποιοι συγκεκριμένοι νόμοι που είναι φανερά άδικοι, δεν αποκλείεται να εμφανιστούν ακόμα και σε ευνομούμενες χώρες. Και οι πολίτες, φυσικό θα είναι να διαμαρτύρονται, αφού θα διαπιστώνουν ότι αυτό που ισχύει στη χώρα τους ως δίκαιο δεν είναι πραγματικά δίκαιο.

Με ποιο κριτήριο θεμελιώνεται τι είναι και τι δεν είναι πραγματικά δίκαιο;

Είναι ένα ζήτημα που τέθηκε στην αρχαιότητα από τους σοφιστές, οι οποίοι άσκησαν κριτική στο νομοθετημένο δίκαιο των πόλεων και αμφισβήτησαν το κύρος του επισημαίνοντας την αντίθεση νόμου και φύσης και αναζήτησαν τη θεμελίωση του δικαίου στη φύση. Όμως η φύση αόριστα δεν είναι ασφαλές θεμέλιο. Γιατί μπορεί να πάρει πολλές και διαφορετικές εκδοχές (από τη φυσική ισότητα όλων των ανθρώπων μέχρι τη φυσική υπεροχή των ισχυρών).

Συμπέρασμα: το αυθεντικό δίκαιο και η αυθεντική δικαιοσύνη (το όντως δίκαιο) υπάρχουν ως αιώνια πρότυπα. Ανήκουν στον κόσμο των ιδεών μαζί με όλο το σύστημα των ευγενέστερων ιδιοτήτων των ανθρώπων.

Δικαιοσύνη, ανδρεία, αυτοκυριαρχία, αυτοσεβασμός, πρακτική σοφία (φρόνησις), ευσέβεια (ὁσιότης) στηρίζουν η μια την άλλη και όλες μαζί ζωογονούνται από την ιδέα του αγαθού (πρώτη και κορυφαία μεταξύ τους Ιδέα).

Η ακτινοβολία τους φωτίζει τις ψυχές των ανθρώπων και τις ενισχύει να αναπτύξουν μέσα τους ομόλογες, ηθικές αρετές, εγκόσμια ομοιώματα των υπερκόσμιων ιδεών. Το θεμέλιο του δικαίου και κάθε άλλης ηθικής και κοινωνικής αξίας είναι αυτός ο νοητός άξονας, που έρχεται από το ύψος των υπερχρονικών ιδεών και εισχωρεί στον εσωτερικό κόσμο της ανθρώπινης ψυχής. 

από suumquique-suumquique